İncelediğimiz ve çözümünü yaptığımız Hüdavendigâr Vilayeti Salnamesi Hicri 1302-Miladi 1885 tarihlidir. Bu salnameden günümüzde Dağ Yöresinin dört ilçesinden biri olan Orhaneli’nin (Adranos kazasının) genel durumunu inceleyeceğiz.

Adranos kazası

1885 yılında Adranos kazasında 107 köy, 4930 hane, 95 dükkan, 2 han, 101 cami ve 108 mektep bulunmaktadır.

Komşu ve sınırları: Batısında Kirmastı, güneyinde Sincan, doğusunda Harmancık, kuzeyinde Bursa ile sınırı vardır. Kuzeyinden güneyine 18 saat, doğusundan batısına ise 14 saat olup toplam 6300 kilometredir.

Nüfus: Kadın ve erkek yerli Müslüman nüfus 21.689, 184 yabancı nüfus bulunur. Bunların haricinde 55 Hristiyan ve 109 Kıpti bulunmaktadır.

Ekonomi: Adranos kazasında 81.299 dönüm ziraat yapılan tarla, 346315 dönüm ziraat yapılmayan tarla ve mera, 21.500 bağ, 7640 bahçe vardır.

Hububat başta olmak üzere üzüm, afyon, palamut, pamuk ve baldır. Erik ve elma ise üretilen başlıca meyvelerdir. Kazanın bazı yerleri balkanlık olduğundan meyveciliğe pek önem verilmemiştir.

Burmu, Karıncalı, Çivili, Yörücekler köyleri halkı dağlardaki kızıl ve akçam ağaçlarından yıllık binden dörtbine kadar düğen imal ederler. Üretilen bu düğenler Bursa’nın Kite nahiyesi, Akçalar köyü, Apolyond-Mihalıç Boğazı ve Bandırma yoluyla denizden Tekfurdağı ve Rumeli’ye satılmak üzere nakledilmektedir.

İlbise köylerinden olan Süleyman Bey, Çınarcık ve Koçu köylerinde ve Ömeraltı denilen yerde beş bâb hızar olup burada kesilen tavan ve taban tahtaları Bursa’ya nakledilir. Yine Ömeraltı’nda bulunan hızardan kesilen tahtalar hem kaza dahiline hem de Kirmastı ve Dersaadet’e (İstanbul’a) nakledilmektedir.

Halk ev ihtiyaçları için tezgahlarda kilim, çul, heybe, donluk şayak ve adi kumaş imal ederler.

Kazanın kuzeydoğusunda iki yerde krom madeni olup bunun bir miktarı imtiyaz sahipleri tarafından nakledilip ihraç edilmektedir.

Düğenli, Sorgun, Koca Kovacık, Belenören ormanları tahminen 900200 dönüm olup büyük ak ve sarı çam, gürgen ve meşe ağaçları varsa da yollar sarp olduğundan bu ağaçlar o yerlerde kullanılmaktadır. Kuzeydoğudaki Kapudağı, güneyindeki Akçasaz ormanları 800.000 dönüm miktarı olup bu ormanlarda sarıçam ve karaağaç bol miktarda bulunur. Bu ağaçlar da yine kaza içinde kullanılır. Bu ormanların aralarında cüzi otlaklar bulunduğundan başlıca meraları bulunmaz. Kazanın batı tarafında bulunan Burmu, Çivili, İlbise altı dağlarıyla Ömeraltı adı verilen yerdeki ormanlarda akçam, sarıçam ve karaçam ile meşe ağaçları olup bu ormanlar toplap 375.000 dönüm miktarıdır. Buradaki ağaçlardan elde edile kereste dışarıya ihrac edilir. Kaza için kereste ve odun ihtiyacı Ağaçhisar ve Akçabük ormanlarından karşılanmaktadır. Su kaynakları: Kazanın merkezi olan Beyce’nin doğu tarafı kıraç dağlar, batı tarafı ise ova olup suları ağırca olarak beş çeşme ve üç kuyudan ibarettir. Leziz ve hafif su arzu edenler güneyde bir saat mesafedeki Akalan köyündeki çeşmelerden veya bir saat mesafedeki Kocaçaydan hayvanlar ile su getirirler.

Ilıcalar: Ağaçhisar civarında ve Kocasu kenarında iki saat mesafedeki Kaya deresinde ve Akçayol kayasında kükürtlü ılıcalar olup mücerrebdir.

Yabani Hayvanlar: Ayı, canavar, kurt, tavşan, tilki, keklik ve güvercin bulunur. Medrese ve ziyaretgâhlar: Büyükorhan Köyü'nde Hacı Yakup Ağa’nın medresesi ve Mazlumlar Köyü'nde ahali tarafından inşâ edilen bir medrese bulunur. Kızılkilise Köyü'nde bir tekke vardır. Kıranışıklar Köyü'nde Şahin Baba ve Dedeler Köyü yakınındaki Şeyh Selahaddin Baba ziyaretgâhtır. Semerci Köyü'ne yarım saat mesafede Ürküten Baba medfun olup eylül ayı başlarında halk burayı ziyaret eder. Çıbanı olan çocuklara buranın toprağından sürülüp suyundan içirilerek şifa aranır.

Ulaşım: Kazanın giriş ve çıkışı Bursa’dır. Birinci yol; Bursa ile kaza merkezine beşer saat mesafesi bulunan Mürselbudaklar Köyü yönündedir. Ulaşımı 10 saat sürmektedir. Bu yoldan sadece katırlarla nakliye yapılmaktadır. İkinci yol ise; Bursa’dan kaza merkezine 12 saat mesafesi olan Kapukaya yoludur. Bu yol Bursa’nın Göktepe ve Nalınlar köylerine uğrayarak Adranos kazasının İlbise, Orta ve Süleyman Bey köylerinden geçerek dere boyuna kaza merkezine doğru gider. Bu yoldan büyük yük ve kereste arabaları nakliye işini yaparlar. Fakat Kapukaya denilen sarp mevkiyi bir buçuk saatte geçerler.